Jelita odgrywają kluczową rolę w funkcjonowaniu naszego organizmu. To skomplikowany system, pełniący istotną funkcję w procesie trawienia i wchłaniania składników odżywczych. Pomimo ich fundamentalnego znaczenia dla zdrowia, jelita stają się zwykle obiektem zainteresowania dopiero w momencie, gdy sygnalizują swoją obecność poprzez ból lub dyskomfort. Poniższy artykuł opisuje funkcjonowanie jelit i najczęstsze dolegliwości z nimi związane.
Jelita – gdzie się znajdują i jak pracują?
Jelita człowieka dzielą się na jelito cienkie i jelito grube. Położone są w jamie brzusznej, wewnątrzotrzewnowo. Oznacza to, że otoczone są otrzewną, czyli błoną wyściełającą jamę brzuszną, która pełni funkcję ochronną, izolując jelita i inne narządy wewnętrzne.
Jelito cienkie
Jelito cienkie dzieli się na dwunastnicę, jelito czcze i jelito kręte. Głównym zadaniem jelita cienkiego jest złożony proces trawienia i w dalszej kolejności wchłaniania wody, składników pokarmowych takich jak: aminokwasy, kwasy tłuszczowe, cukry, a także witamin, elektrolitów i soli mineralnych.
Długość jelit to 270–290 cm. – od odźwiernika do kątnicy. Jelito cienkie pełni ważną funkcję motoryczną, którą powszechnie określa się mianem perystaltyki. Ruchy perystaltyczne odbywają się z prędkością 1–2 cm/s. Wspominając o funkcji wewnątrzwydzielniczej należy wspomnieć, że w jelicie cienkim wytwarzane są hormony regulujące czynność układu pokarmowego takie jak między innymi: gastryna, sekretyna, somatostatyna.
Funkcja jelita cienkiego jest coraz częściej kojarzona także z odpornością organizmu. Współcześnie szeroko omawiana jest rola jelita cienkiego jako bariery immunologicznej. W jelicie cienkim znajduje się dużo komórek odpornościowych, w tym limfocyty T i B.
Jelito grube
W jelicie grubym dochodzi do zagęszczania i formowania resztek pokarmowych, które przyjmą formę stolca i zostaną wydalone. Wcześniej masy te poddawane są reabsorpcji, co oznacza, że usuwana jest z nich woda i elektrolity. Jelito grube dzieli się na jelito ślepe (kątnicę), okrężnicę: wstępującą, poprzeczną, zstępującą, esowatą oraz odbytnicę. Podobnie jak jelito cienkie, jelito grube wykonuje powolne ruchy skurczowe z kierunku od kątnicy do odbytnicy. W świetle jelita grubego znajdują się komórki wydzielające śluz, który dodatkowo ułatwia przesuwanie się mas kałowych.
Gdzie bolą jelita?
Zgłaszając dolegliwości gastryczne, pacjenci bardzo często w czasie wywiadu lekarskiego wspominają lekarzowi o bólu jelit. Ten zlokalizowany jest najczęściej w podbrzuszu i w okolicy pępka. Sygnalizują też uczucie pełności, skurcze, ucisk i możliwość rozlewania się bólu do lewej lub prawej strony jamy brzusznej. W niektórych przypadkach dyskomfort bólowy może promieniować w kierunku dołów pachwinowych – lewego lub prawego. Zaburzeniom funkcji jelit mogą też towarzyszyć dokuczliwe uczucie przelewania i burczenia.
Dolegliwości jelitowe – czym są?
Lekarzem zajmującym się problemami jelit jest gastroenterolog. Oprócz dokładnego wywiadu przeprowadza on szeroką diagnostykę. Badanie jelit najczęściej kojarzone jest z koniecznością wykonania gastroskopii lub kolonoskopii. W przypadku wielu chorób jelit, jak np. IBS, do diagnozy wystarczy jednak tylko szczegółowy wywiad. W gabinecie lekarskim pacjenci zgłaszają różne objawy jelitowe.
- Ból może być ciągły lub występować tylko np. po posiłku lub po wypróżnieniu. Bywa, że pacjenci zgłaszają uporczywe silne i bolesne skurcze jelit oraz gniecenie i rozpieranie w jelitach czy nieprzyjemne kłucie.
- Dolegliwościom towarzyszą często wzdęcia i gazy w jelitach. Występuje uczucie pełności i widoczne powiększenie obwodu brzucha na skutek nagromadzenia się gazów, spowolnionego pasażu i zaburzeń motoryki.
- W chorobach jelit charakterystyczne są zmiany rytmu defekacji, w tym także częste uczucie niepełnego wypróżnienia.
- Biegunki towarzyszą chorobom jelit, zwłaszcza w okresie zaostrzeń.
- Może pojawiać się widoczne lub utajone krwawienie. Czasem zauważalne są ślady krwi na papierze toaletowym.
- Choroby jelita grubego mogą powodować ból podczas defekacji lub utrudnione oddawanie stolca, a także zmieniony jego kształt.
- Utrata wagi towarzyszy przewlekłym stanom chorobowym, nasila się np. w okresie zaostrzenia nieswoistych zapaleń jelit z towarzyszącymi biegunkami.
- Nudności i wymioty mogą się pojawić w niektórych stanach zapalnych czy niedrożności jelit.
Najczęstsze choroby jelit
Częstymi dolegliwościami są zaburzenia na tle czynnościowym. Jednym z nich jest zespół jelita drażliwego. To przewlekła i trudna w diagnostyce choroba (ze względu na występowanie wielu niespecyficznych objawów), która objawia się zaburzeniami funkcjonowania bez wyraźnych objawów uszkodzenia tkanek.
Kolejną grupą są stany zapalne jelit, w tym nieswoiste. Do tej grupy zaliczyć można chorobę Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego.
Choroba jelita, która wymaga szczególnej uwagi i wykonywania badań przesiewowych z powodu częstego występowania i wzrastającej śmiertelności jest rak jelita grubego. Również jelito cienkie może podlegać procesom nowotworowym. Nowotwory w tej lokalizacji rozpoznawane są jednak niezwykle rzadko – około 200 przypadków rocznie.
Wart uwagi jest jeszcze tzw. zespół nieszczelnego jelita. Nie jest on jednostką chorobową ani objawem. To stan, w którym zwiększa się przepuszczalność jelit. Nieszczelne jelita nie oznaczają, że przenikają przez nie szkodliwe drobnoustroje.
Zespół jelita drażliwego
Zespół jelita drażliwego, w skrócie IBS, to choroba jelit na tle czynnościowym. Oznacza to, że jej objawy nie są związane z możliwymi do zaobserwowania zmianami w tkance jelit. Jelita funkcjonują nieprawidłowo bez zmian chorobowych. Dlatego też, trudne jest postawienie diagnozy zespołu jelita drażliwego. Kluczowy pozostaje wywiad z pacjentem. Nie ma żadnego celowanego badania potwierdzającego, że pacjent choruje na IBS. Niedostępny jest też żaden test na jelito drażliwe.
Trudno wskazać jeden schemat leczenia IBS. Terapię ustala się indywidualnie dla każdego pacjenta. Istotna jest próba eliminacji czynników drażniących takich jak np. produkty wysokofermentujące, gluten lub laktoza. Zaleca się zwiększenie codziennej podaży błonnika pokarmowego. Nie istnieje jeden skuteczny lek na jelito drażliwe.
W terapii IBS zazwyczaj stosuje się preparaty poprawiające regulację pracy przewodu pokarmowego. Doraźnie pomocne są leki przeciwbiegunkowe lub przeczyszczające, w zależności od tego czy w przebiegu choroby wystąpią zaparcia czy pojawi się luźny stolec.
Z powodzeniem można stosować także produkty zawierające w składzie zeolit. Minerał ten ma zdolność chemicznego wiązania się w różnymi substancjami, przez co pomaga usunąć te niebezpieczne i zapobiega ich wchłanianiu. Preparatem, który ma w składzie zeolit jest Doppelherz med Na drażliwe jelita.
Zapalenia jelit – rodzaje
W tej grupie znajdują się nieswoiste zapalenia jelit, czyli choroba Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG). Pod pojęciem zapalenia jelit znajdują się też schorzenia o innej etiologii – bakteryjnej, wirusowej, pasożytniczej. W przypadku zapaleń o etiologii bakteryjnej przyczyną mogą być między innymi: Salmonella, Shigella Escherichia coli.
W wirusowym zapaleniu jelit to wirusy atakują błonę śluzową przewodu pokarmowego, co prowadzi do różnych objawów związanych z zaburzeniem funkcji jelit.
Rzadziej diagnozowane jest eozynofilowe zapalenie jelit. Jest to choroba charakteryzująca się nagromadzeniem eozynofilów w błonie śluzowej przewodu pokarmowego. Wyróżnia się także kolagenowe zapalenie jelit i niedokrwienne zapalenie jelit. Objawy są bardzo różnorodne i zależne od przyczyny. Dominuje ból brzucha, biegunka, gorączka, bulgotanie w jelitach lub głośne burczenie. Z kolei rzekomobłoniaste zapalenie jelit występuje po przyjmowaniu antybiotyków i jest następstwem zainfekowania bakterią. W jego przebiegu dominuje biegunka.
Rak jelit
Choć proces nowotworowy może objąć zarówno jelito cienkie, jak i jelito grube, to znacznie częściej dotyczy dolnego odcinka. Niestety, objawy alarmujące dla pacjenta, mogą pojawić się wówczas, gdy guz jelita grubego jest już bardzo rozwinięty. Rak jelita grubego to jedną z najczęstszych przyczyn śmiertelności wśród Polaków powodowanych nowotworem złośliwym. To nowotwór łatwy do wykrycia i w wielu przypadkach wyleczalny o ile zostanie wcześnie zdiagnozowany. Jednym z najbardziej niepokojących objawów nowotworu zlokalizowanego w dolnym odcinku przewodu pokarmowego jest krwawienie. Krew jest świeża, widoczna na papierze toaletowym. Zauważalna jest także zmiana w regularności wypróżnień. Mogą pojawiać się tzw. ołówkowate stolce. Ich kształt jest zmieniony z powodu rozwijającego się guza stanowiącego przeszkodę w świetle jelita. Bardzo często pacjenci skarżą się na ból w jamie brzusznej. Kluczowa pozostaje wczesna diagnostyka w kierunku wykrycia nowotworu jelita grubego. Rokowania ściśle zależą od tego w jakim stadium rozwoju zostanie zdiagnozowany nowotwór. Pacjenci pytają często czy rak jelita grubego daje zmiany skórne. Te obserwuje się w przebiegu nieswoistych zapaleń jelit. Nie można ich uznać za typowy objaw raka jelita. Symptomy alarmujące to opisane powyżej dolegliwości gastryczne.
Wdrożenie diagnostyki jest szczególnie ważne wśród pacjentów obciążonych genetyczne, a także tych ze stwierdzonymi innymi chorobami np. polipami jelita grubego. Podstawą działania jest regularne wykonywanie kolonoskopii i badania lub testów na krew utajoną w kale, a także morfologii. Warto zwrócić też uwagę, że często stwierdzany gruczolak jelita grubego jest zmianą łagodną i nie należy go mylić z rakiem. Każda zmiana pojawiająca się w świetle jelita powinna zostać zdiagnozowana i poddana badaniu histopatologicznemu.
Choroba Leśniewskiego-Crohna
Choroba Crohna to rodzaj nieswoistego zapalenia jelit. Jest schorzenie autoimmunologiczne, przewlekłe. Przebiega z zaostrzeniami i remisją. Obejmować może każdy odcinek przewodu pokarmowego, choć najczęściej diagnozowana jest w końcowym odcinku jelita krętego, w jelicie cienkim i jelicie grubym. Wśród przyczyn wskazuje się czynniki genetyczne, środowiskowe, a także zmiany w mikroflorze jelitowej, które prowadzić mogą do zapalenia jelita grubego. Objawy to bóle brzucha i stany gorączkowe oraz dokuczliwe biegunki.
Najczęściej diagnozowane są zmiany w poszczególnych odcinkach przewodu pokarmowego. Proces zapalny obejmuje wszystkie warstwy chorego jelita. Prowadzi do zwłóknienia i zwężeń, a niekiedy nawet do perforacji jelita.
Niedrożność jelit
Niedrożność jelit (nazywana też jako skręt jelit) to stan, w którym drożność jelit zostaje wyraźnie zaburzona. Skutkiem tego jest niemożliwy lub bardzo utrudniony pasaż jelitowy. Wymaga to natychmiastowej interwencji lekarskiej, nierzadko chirurgicznej. Przyczyn niedrożności może być bardzo wiele – od neurologicznych przez zapalne, czynnościowe. Diagnozuje się ponadto niedrożność mechaniczną powstającą w wyniku pojawienia się w świetle jelita przeszkody mechanicznej. Ta może wystąpić np. w wyniku rozwoju guza w następstwie procesu nowotworowego. Objawy niedrożności jelit są bardzo często piorunujące. Pojawia się bardzo silny ból w obrębie jamy brzusznej, nudności, wymioty.
Jak dbać o jelita?
Prawidłowa funkcja jelit zależy nie tylko od diety, ale także od profilaktyki, a w przypadku stwierdzonych schorzeń układu pokarmowego także stosowania farmakoterapii. Nasilenie dolegliwości gastrycznych w wielu przypadkach jest silnie powiązane ze stresem, który wpływa na ruchy perystaltyczne, a także może być przyczyną zmian w mikroflorze jelitowej. Istnieją dowody wskazujące na fakt, iż stres może zwiększać ryzyko wystąpienia chorób jelit, takich jak zespół jelita drażliwego czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego.
Na zdrowie jelit wpływa także regularna aktywność fizyczna, która sprzyja poprawie perystaltyki i zapobiega zaparciom. Ruch w odpowiednim wymiarze i dostosowany do możliwości oraz kondycji pacjenta zapobiega rozwojowi raka jelita grubego.
Najłatwiej modyfikowalny czynnik warunkujący zdrowe jelita to zbilansowana dieta. By mieć zdrowe jelita, konieczne jest ograniczenie spożycia produktów wysoce przetworzonych, z dużą zawartością konserwantów, czerwonego mięsa i jego przetworów. Mogą one doprowadzić do niestrawności, częstych wzdęć i gazów. Stąd też często skargi pacjentów na zagazowane jelita.
Ważnym zagadnieniem w kontekście chorób jelit jest koncepcja o nazwie mindful eating, co można wyjaśnić jako koncepcję świadomego jedzenia. Zakłada ona, że posiłki należy spożywać spokojnie, w odpowiedniej atmosferze skupiając się na sygnałach, które wysyła nam organizm.
Zdrowe jelita to także unikanie przejadania się. Porcje powinny być o umiarkowanej wielkości, ale spożywane 4 do 6 razy dziennie. Zasadą zdrowego żywienia, która wpływa na pracę i kondycję jelit jest przestrzeganie odpowiednio długich przerw między posiłkami oraz unikanie przyjmowania dużego i ciężkostrawnego posiłku tuż przed snem. Dla prawidłowej pracy jelit ważne będzie też odpowiednio duże nawodnienie, co pozwoli zmniejszyć ryzyko zaparć.
Warto zaznaczyć, że istotna jest podaż błonnika. W niektórych przypadkach jego podaż winna być jednak regulowana. Tak dzieje się np. w stanach zapalnych jelit, którym towarzyszy biegunka. W tych schorzeniach korzystne jest stosowanie błonnika rozpuszczalnego (m.in. babka jajowata – plantago ovata) ponieważ stanowi pożywkę dla bakterii bytujących w jelicie grubym oraz wydłuża czas pasażu jelitowego.
Dla zdrowia jelit warto sięgać po probiotyki poprawiające równowagę mikroflory bakteryjnej, wspomagające procesy trawienia i wchłaniania
Co szkodzi jelitom?
Istnieją różne czynniki, które zaburzają pracę jelit. Duża część z nich jest modyfikowalna. Dokonując zatem zmiany stylu życia, można poprawić stan zdrowia. Oto, na co zwrócić uwagę:
- Dieta. Szkodliwe dla jelit są produkty przetworzone zawierające dodatki takie jak: barwniki, konserwanty i wypełniacze, które podrażniają śluzówkę jelit. Niebezpieczne dla zdrowia jelit są tłuszcze nasycone i trans, bo inicjują procesy zapalne. Niekorzystnie na kondycję jelit wpływają także napoje gazowane, zwłaszcza dosładzane. Nadmiar cukru w każdej postaci może zachwiać florą bakteryjna jelit i prowadzić do tzw. dysbiozy.
- Stres to czynnik, który wpływa na perystaltykę jelit. Może prowadzić do zaostrzeń nieswoistych zapaleń jelit i zespołu jelita drażliwego.
- Alkohol. Niekorzystna jest także nadmierna konsumpcja alkoholu, który jest czynnikiem drażniącym i odpowiada za zaburzenia wchłaniania substancji odżywczych w jelitach.
- Antybiotyki. Destrukcyjnie na jelita wpływa częstsze przyjmowanie antybiotyków niszczących w jelitach zarówno bakterie chorobotwórcze, jak i te dobre.
- Infekcje pasożytnicze, bakteryjne i wirusowe często prowadzą do stanów zapalnych i zaburzeń w pracy jelit.
- Palenie tytoniu to czynnik ryzyka rozwoju choroby Leśniowskiego-Crohna.
- Kofeina – w dużych ilościach może prowadzić do podrażnienia błony śluzowej jelit.
- Brak probiotyków i błonnika w jadłospisie.
- Nadmierne przyjmowanie środków przeczyszczających jako domowy sposób na oczyszczenie jelit skutkuje zniszczeniem naturalnej flory bakteryjnej.
- Geny – to czynnik niemodyfikowalny, obciążenie genetyczne jest jedną z przyczyn rozwoju wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, a także raka jelita grubego.
Czy jelita należy oczyszczać?
Oczyszczanie jelit stało się w ostatnim czasie popularnym trendem. Należy też pamiętać, że jelita mają zdolność do samodzielnego oczyszczania się. Pomoże w tym lekkostrawna dieta, odpowiednie nawodnienie oraz ruch. W regulacji pracy jelit pomogą też zioła na jelita. Inne sposoby na oczyszczanie jelit mogą być niebezpieczne i nie powinno się ich stosować bez konsultacji z lekarzem.
Wypróbuj Doppelherz med Na drażliwe jelita
Doppelherz med Na drażliwe jelita (30 tabletek). Przewidziane zastosowanie: wyrób medyczny wskazany do leczenia zespołu jelita drażliwego. Producent: Labomar S. p. A., Via N. Sauro, n.35/l, Istrana (TV), Włochy. Podmiot prowadzący reklamę: Queisser Pharma Poland Sp. z o.o., ul. Domaniewska 39, 02-672 Warszawa, Polska.
Bibliografia:
- Dziki A, Dąbrowski A, Wallner G. Zaburzenia czynnościowe układu pokarmowego. 2018;1. Czelej. ISBN: 978-83-7563-271-2
- Gałęcka M, Zespół jelita nadwrażliwego. 2020;1. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, ISBN: 9788320061918
- Rampton D, Shanahan F. Nieswoiste choroby zapalne jelit – kompedium. 2018;5. DK Media; ISBN: 9788394924324
- Rosenberg A, Lawrence T, DeVita T. Colon and Other Gastrointestinal Cancers. 2016;10. Wolters Kluwer Health, ISBN: 9781496333964
- Sands E, Rydzewska G. Gastroenterologia – przewodnik ekspertów Mount Sinai. Tom 1-2 2018;1. Czelej, ISBN: 978-83-7563-245-3
- Stolińska H. Jelito drażliwe – leczenie dietą. 2023;2. Zwierciadło, ISBN: 9788381322430
- Ford AC, Lacy BE, Talley NJ. Irritable bowel syndrome. New England Journal of Medicine. 2017;376(26):2566-2578.
- Lee D, Albenberg L, Compher C, et al. Diet in the pathogenesis and treatment of inflammatory bowel diseases. Gastroenterology. 2015;148(6):1087–1106